Medeellyn ERIN ba Bidny “ALXAA”

Bid medeelel, xolboony texnologyg uls ornyxoo xogjlyn terguulex chiglel bolgoson. Medeellyn erin XXI zuund amidarch bui bid terguulex chiglelee xerxen xo’gjuulex ve? Bidny texnik texnology delxii daxiny xo’gjloos xotsorson uu? Xergeledeg internet, computeryn xu’chin chadal, xurd delxiin tuvshind xursen uu? Bidny xereglee bolon xeregtsee yamarshuuxan tu’vshind bdag ve?

Mongold internetyn chiglel dagnasan (provider) xed xeden companiud bdag. Minii medej bgaagaar anxnyx ni Datacom, Bodicom, Micom, MSC, Mobinet, Railcom, Magicnet (Datacomyn oxin company) … Xamgyn turuund ashiglagdaj baix uchirtai no’goo internet provider Bodicomyn maani www.mongolnet.mn geed link ix l udaan shinechlegdej bna. Xezee duusax ni todorxoigui. Bi Micom ruu xu'selt tavisan e-mail bicheed nileen udaj bna. Xariu xezee irex um buu med. E-mail gesnees Mongolynxoo ... banknaas card ezemshigch tany... geed e-mail avdag um bna. Tegeed xariu bichlee. Ix sonin, zugeer l "naizuud chatlaj" bgaa uym shig. Albany u'g xelleg, ajiltny ner bxgui. Neg ... bankny ner. Daraa ni bi uchir yavdlaa toochood xentei, xerxen, yaj xolboo barix, yu xiix talaaraa zo'vlolgoo xu'seed daxiad e-mail bichlee. Tegsen barag l "ta fax yavuulchix" gesex xariu avax um. Xentei xolboo barisnaa xerxen yaj medex um buu med... (minii oilgolt buruu ch baij bolox um)

Mongolyn internetyn xurd? Minii bodloor netyn xurd maani nileen dooguur tuvshind bdag. US-yn T1 Shopper company sudalgaand Mongolyn netyn xurd todorxoigui. (http://www.t1shopper.com/tools/speedtest/#M) Minii oilgoj bgaagaar To’mor zamyn Railway xamgyn xurdtai ni bx. Neted xolbogdoxod to’lbor ni o’ndor, zardal ixtei, xetsuu gedgyg oilgoj bna. Gexdee bid “ALXAX” xeregtei bna! Mongolyn Internet xurdny talaar medex xun bval todorxoi medeelel o'goxyg xu’sii.

Zarim neg companiud online xudaldaa geed exelsnyg es tootsvol bid orchin yeiin e-business gej yariad l. Getel Mongolyn olonx companiud Interneted xolbogdoogui, xolbogdson ch netyn xurd muutai. Xolbogdoogui and ashigladaggui uchraas companiudyn web page, taniltsuulga gesen oilgolt bur bxgui ni oilgomjtoi. Xolbogdson xeden companiud ni taniltsuulga webee shinechlene, update xiine gej bxgui.

Medeel terguulex chiglelee xo’gjuulexyn tuld Zasgyn gazar todorxoi ajluud xiij bgaa. Xeden aimguudad shilen cableer xolboson. Teriigee xerxen ashigladag ve? Xariult bxgui. Aimgyn zaxirgaa, xolboo, zarim surguuli xolbogdood tsaashaa baixgui. Ug ni shuux, tsagdaa, emneleg, statisticyn tasag xeltsuud, yer ni bux l baiguullaguud xolbogdox yostoi bdag. Xolbogdson gazruud xerxen ashigladag ve? Xatuuxan xelexed computer togloom toglox bdlaar...
Ix xurlyn chuulgany namryn neelt deer Yeronxii said, Ix xurlyn darga, namuudyn to’loolol ug xeldeg gedgyg Ta bu’xen medex bx. Getel ter xelj bgaa u’gnuud ni xoorondoo mash zo’ruutei. Medeej uls to’r orood zo’roxoos argaggui. Statisticyn too, barimtuud duriddag bolovch ene ni mash zo’ruutei bdag. Neg ni boloxoor deeshilj devshij bna geed. No’goo ni boloxoor unaj uruudaj baina geed. Statisticyn tootsoo, medeelluud ali xer unenii xuvitai bdag ve? Zasgyn gazar, gishuud, namuud ni tus tusdaa statisticyn gazartai um shig l too barimtuud xeldeg. Ug ni medeellee Statisticyn gazraas avdag bmaar. Xendee itgex ve? Statisticyn too barimtuud zo’rood baigaagyg uchir shatlgaan ni manaid bu’ren xemjeeny medeellyn system bxgui, deer ni deer duridsan "u’ls orny terguulex chiglel" maani xo’gjoogui boloxyg xaruulj bna...
To’ryn medeellyn suljee geed ix tom nertei bolovch unendee barag baixgui suljee gej bii. Ix xural, Zasgyn gazar bie daasan medeelel, computeryn xeltsuudtei. Ix xurlyn gishuudyn ajlyn xeregtseend orchin yeiin shaardlaga xangaxuits xurdtai computer baix avch (zarimd ni medeej bxgui). Tedgeer alban xeregtseeny computer ni neted orox, zarim document bichix, xevlel todiixnoor xyazgaarlagdana.
Zasgyn gazar, Ix xural ni neg baishind bdag mortloo xoorondoo su’ljeegeer xolbogdoogui. Tegexeer bid medeellee xerxen soliltsox ve? Bichig tsaasaa zo'ogood l uu? Medeej archive-t orox, tu’uxend barimt gesen utgaaraa bichig tsaas ni xeregtei bolovch to’svoo arvilan xemnex, shuurxai bdal, medeellyn botid unen baidalaa bodvol su’ljee chuxal.
Mongolchuud internet ashiglaj chaddag uu? Chadna. Daanch Mongold no’xtsol, orchin ni bxgui, bu’rdeegui. Surguuli deeree neted orox bololtsoo, medeelel, sudalgaa xiix bololtsoo baga bdag. Tiimees zaluuchuud, oyutnuud ni xeden net cafed suuj xeden to’grog to’lood tsag boloxoor garna. Ene xugatsaand yu uzej amjix ve? E-mailaa shalgaad l. US, Australia, German, Japany yamar surguuliud bna, yaj visa avax ve geed mo’roodood l, gadaadad bdag xeden naiztaigaa chatlaad l boloo.
Gadaadad bgaa Mongolchuud “orchnoo dagaad” net ashigladag. Tegeed mongolynxoo medee medeellyg unshix “xo’orxon uls to’rjix” durtai. Minii oilgoj bgaagaar mongolchuud, ter tusmaa zaluuchuud, xuuxduud orox durtai baingyn ajillagaatai xeden webuud bdag: Asuult.net, Banjig.net, Mongolmedia.com, Huurhun.mn, Olloo.mn, Sonin.mn, Tsahimurtuu.mn, Tsahim.net, UBS.mn, TV5.mn, TV9.mn, MongolTV(http://www.owc.org.mn/mtv/) Montsame.mnMongolnews.mn, Ulaanbaatar.mn, Gandan.mn, Unen.mn, zarim namuudyn web, Datacomyn mol.mn, inforadio.mn(105.5), orloo.com, Orig.mn, za tegee gadaadad bdag mongolchuudyn duunet.com, mglclub.com, Orloo.com, aan bas bolzoo.com. uuchlaarai o’or to’lbortei or to’lborgui webuud bdagyg u’guisgexgui. Sanaand orj bui xedee bichlee.

“ALXAA”-xaa jishee bolgon Mongol Ulsyn maani nu’ur tsarai bolson to’rynxoo tuxai medeellyg netees avax geed u'zii. (bi zovxon xandalt, nu'ur xuudas, xurd, webed nevtrex talaas ni bichii. Ternees dotorxu utga aguulga, design, “nariin” (xamgaalalt) o'or zuiluudyg orxixgui bol ene ni duusaxgui)

President: http://www.president.mn/ – gaigui shinechlegddeg (good job). Gevch English, French, or Russian ali negen gadaad xeleer bxgui tul gadaad xun unshix bololtsoo xaalttai. Gadaad xariltsaa xariutssan zo’vlox ni bodox bizee.
Gadaadynxii jishee bolgon Bushyn web: http://www.whitehouse.gov/

Parliament: http://www.parl.gov.mn/ mash udaan achaalagdana. Zarimdaa achaalagdaxgui netyn xurdaas ni shaltgaaldag bx. Parliament gej oroxoor busad to’ryn baiguullagyn bolon Ix xurlyn xariya baiguullagyg web linkuud garch irne. Parliamentyn tuxai medeelel o’gox web boloxoos bish web, link xaix web bish bizdee. Xajuu tald ni jinxene baix yostoi medeelel ni jijigxeen garchgaar tavichixsan. To’ryn erx barix deed baiguullagyg web maani ene shuu dee. Mongol xel medexgui xun enexuu site ruu orvol Ix xurlyn tuxai lav olj xaraxgui bx. Nu'ur xuudas ni link xiideg bish bmaar sanagdax um nadad. Tegeed ch orj bui nu'ur xuudas ni aldaatai. Ta o’oroo uzne bizdee. Bas l gadaad ertontstoi xolbogdoogui zo’vxon mongoldoo l. English version geed Mongol, English xolildood (mongol xel english xelees oor bmaar um). Xervee ta Ix xurlyn gadaad xariltsaany xeltsyn taniltsuulga ruu orvol Ix xurald gadaad xariltsaany xeltes bxgui gej oilgogdono. Uchir ni tend yu ch bxgui xooson. Gadaad xariltsaany xeltes bxgui boloxoor delxiin alban yosny busad xeluud deer enexuu web bxgui bna gedeg ni oilgomjtoi. Xo’orxiiloltei bish uu!!!
Soninoos, deer yed l xeden gishuud shatar togloj bui zurag bsan odoo baij l bna. Dandaa shataraa toglood l suuj bdag um bxdaa. Xiix ajilgui gej xelegddeg ch u’nen um shig. O’or ix xurlaas zoxioj bui arga xemjee, uil yavdal yerdoo boldoggui um shig. Ix xurlyn shuulgany yavts, gishuudyn sanaa bodol, sudalgaa, xuulyn xeleltrsuuleg, yadaxdaa tsagaan xo’lt tug, to’ryn maani bilegdel xaana bna?
Parliamentdaa: Jishee bolgon xamgyn anx parliament u’ussen boloxoor ni UKyn Parliamentyn web: http://www.parliament.uk/ Mon US Senatyn web http://www.senate.gov/

Members of Parliament: Gishuudyn zo’vxon e-mail xayag. Enexuu e-mailaa shalgadag esex ni todorxoigui. Xedxen gishuud l webtei bgaa bx (76aas toolvol barag 10 xuruund bagtana daa. uuchlaarai, end bichixees "zalxuurlaa"). Gishuuded maani taniltsuulax medeel medeelel, bolvovsruulsan bolon batalsan xuulyn to’sol, xiisen ajil, nom, setguul, gadaad xamtyn ajillagaa bxgui gej uu? Gishuudyn webuud ni xaana bairladag ve? Tegeed update, medee, medeelel? bur bxgui ni oilgomjtoi. Xen ni yamar asuulald xuulyn to’sold yamar sanal o’gson zereg bas medexgui. Uunyg tsaasnaas l shuuj xelexed mo’n ix tsag, ajil orno doo. Toirogtoo xerxen ajillasan, yu xiisen, gadaad tomiloltoor ali orond xeden udaa xerxen ailchilsan, gadaadyn to’ryn terguun, gishuudtei xerxen uulzaj yamar asuudlaar yariltssan, mongoloo xerxen surtalchilsan, xo'rongo oruulaltyn tuxai xerxen yariltssan, xerxen sanal bodloo zoliltsson, yamar u;r dutei bolson tuxai medeelluudyg xerxen¸ xaanaas olox ve??
Gishuud maani xarag gej: Zo’vxon songuulyn yed ner devshigchid xerxen surtalchilj bgaag xarag geed US-yn Congresst o’rsoldoj bgaa negny webyg tavilaa. http://www.johnhallforcongress.com/ (Yer ni yahoo-d “for congress” geed xaival nileen olon xunii webuud garax bx. ) Mo’n Hillary Clintony web http://clinton.senate.gov/ , songuulynx ni tusdaa: http://www.hillaryclinton.com/ (sanaa o’good bgaa biz)

Zasgyn gazar: http://www.pmis.gov.mn/ – Bas l linkuud. Zasgyn gazryn web boloxoos .. za orxii opxii..Axiad Zasgyn gazar geed orloo- bas l link. Deer ni To’ryn baiguullagyn webuud gechixsen. Udaan gej! Yeronxii saidyn medeelel bxgui. Shuud l linkuud ruu.. olox gej uilee uzleez. http://www.open-government.mn/phpgov/ gej nernees ni Yeronxii saidyn medeelel uu, zasgyn gazryn medeelel uu gej bodood l? Oo ashgui azaar "PM sonsoj bna" gesen um garch irlee.. (Yostoi bo’on bayar) Shinechlegdsen o’dor ni 9 saryn 18. Zasgyn gazar o’dor bolgon ajilladaggui gej uu? (axiad orson suuld shinechilsen o’dor ni 10 saryn 3 bolchix um) M.Enxbold PM-t xerxen tomilogdson tuxai medeellyg l avlaa. Bas 2006 ony 1 sard xelsen ug. Aria ugui blgui dee! buxel buten 9 sar um ug xeleegui, ajil xiigeegui PM bn uu dee gej bodmoor. Yadaxdaa u'g xelsen bx gej bodood xelsen ug ruu ni ortol aldaa o'good xooson xuudas… Ichmeer bgaa biz. Ulsyn Medeelel xolboo, texnologyn U’ndesny xoroony dargyn maani web!!!! Webyn tuxai gesnyg ni unshix geed u'zlee. Tegsen tend ni nuur xuudsand ni "Elbegdorjyn xelsen ug bgaa" gesen bx um. Za bolixoor shiidlee. Etsest ni, “yeronxii said sonsoj bna” gesen ni “unen” bolj taarlaa! Ajil uils, zorilt chiglel, medee medeelel, tailbar, taniltsuulga xereggui "zo'vxon sonsdog" boloxoor ene web ajillaxgui bgaa um bna gesen du’gnelted xu’rlee...
Bi Mongold bxdaa Zasgyn gazryn alban bus gemeer http://www.infomongol.com/ geed site ajilladag bsanyg sanaj bna. Bas ch gaigui ajilladag bsan. Getel odoo bxgui texnikyn shaltgaanaas tur ajillaxgui bolsnyg medegdsen bna. Tur gej ali xer udaan be? Deer yed l tur bsan. Tur gej xeden saraar tag bxyg xeldeggui bxaa…
Zasgyn gazartaa jishee bolgon bgaa gazrynxaa Governmentyn wenyg tavilaa: http://www.firstgov.gov/ Mo’n British PM Tony Blairyn web: http://www.number-10.gov.uk/output/Page1.asp
Argaa baraad Мэдээлэл, харилцаа холбоо технологийн газар-yn web ruu orloo. Done gechixeed xeseg xugatsaand tag. (minii net, computer xuchin chadal, xurd ni gaigui bxad ingej orj bgaa um chini o’or nettei busad gazart, bur mongold maani yaj ordog bol gej gaixaj bna).. ashgui orj bna. Bayarlalaa.. Deer yed orox geed bur argaa barsan um. Oroxgui bur xuleej yadaad bolij bilee. Ene udaa ashgiu orloo. Tiimees l bayarlalaa gej bgaa um. Tsaashaa unshixaas “aij” bna. End nileen olon "tsahim xo’toloruud bna" xeregjuuleed baij dee. Gexdee yunaas exlex ve gedgee bodson ni deer gesen sanal tavimaar bna.
Yamdyn web: Sanamsarguigeer uls orond gadaad xariltsaa chuxal gej bodood gadaad yamny web ruu ortol boldoggui ee, bur bxgui. Itgexgui bol ta o'oroo uzne bizdee. Gadaad xergyn yam bxgui gesen ug. Za tegvel bolii. Bas neg chuxal yam xuuli zui dotood xergyn yamny medeeleltei taniltsii gej bodood http://www.monjustice.url.mn/home.php orloo. (Шинэчилсэн 2006 оны 06 сарын 20) Bas l ajil xiideggui gazar bna tee. Ta sanal niilex uu nadtai? Tegeed bu'r nu'ur xuudsan deer xuulichdyn o’dor temdeglex tuxai. Temdeglex o’droo martaagui mo’rtloo xiisen ajluudaa oruulaxgui martaad l. Za xuuli, gadaad xariltsaagaa bolii, erdem medleg surguuli soyol bolovsrol chuxal… orox geed xu'leegeed l blaa. Nileen udaan xu’leej baij ashgui nuur xuudastai zolgoloo. (bur zoriud orox gej ingej xu’leegeegui bol bi o’diid ali xediin xaachixsan bgaa) Nuur xuudas ni gaigui ee, yaxav busadtai ni xaritsuulbal. Medee ruu ni xandax gesnee boliloo. Ta o’oroo uzeed sanalaa xelne bizdee..
Ayalal juulchal bas neg terguulex chiglel bxaa. Mongolyn Zasgyn gazar (Enxbayar Yeronxii sadi bxad) "ayalal juulchlalyn jil" zarlaad shu'lxiigees bolood daraa jil ni daxin u'rgejluulen zarlaj ye sayaxan. Yamny site ni http://www.mrtt.pmis.gov.mn/. Odoo ta "Ayalal juulchlalyn salbaryn web"-ee u'zdee. Gadaadaas ayalax xumuus, juulchid ayalax uls ornyxoo bolon busad xolbootoi medeelel avaxyg xu'svel "alban yosny" medeelel xaindag. Tegeed http://www.mongoliatourism.gov.mn/ sited xandana. Ene ni manaixaar xariutssan yam ni. Manai Minister Ministry of Road, Transport and Tourismyn!!! nuur xuudsandaa oruulsan "welcome"-yg u'zdee. Minister ni shdee zurgaa tvaichixsan "Welcome to Mongolian official tourism website." genee. Bi ch enexuu blogtoo ingej chadna shdee. Arai ch dee. Aldaatai, ajillaxgui english, mongol ni xolildson, 5n u'segnees burdsen suulyn medeetei enexuu Web site ruu urisnaas Mongol ornoo "magtan duulaad"... Mongoldoo ailchlaxyg urij bolno doo... bur xelex ch ug oldoxgui um...iimerxuu dee. Ingeed 3-n yamny daraa busad yamdyn web ruu oroxgui bxaar shiidlee. Said nart ni: iimerxuu "jijig" asuudlyg medexgui baij bolno l doo. Getel tany udirdaj ajilluulj bui xeltes tasag, company, or xun ajilaa xiij chadaxgui bna. Chaddag xumuust ni o'gox xeregtei.
Yamdadaa u’lger bolgon xo’rsh oron Orosynxoo Gadaad xergyn yamny webyg tavilaa: http://www.mid.ru/

U’ndsen xuulyn tsets: http://www.conscourt.gov.mn/news.aspx xamgyn suuld shinechlegdsen xugatsaa bxgui. Minii oilgoltoor 7 sard um shig. Tu’unees xoish buxel buten 3 sar tsetstei xolbootoi medee medeelel bxgui. Gadaad xariltsaa bxgui ee.

Deer ni bi statistyn talaar bichsen. Statisticyn gazryn web (http://www.nso.mn/) ni xarin gaigui xurdtai ordog. Medeelluud ni bdag, Gexdee u’nen, ali xer barimttai gedegt?
Statisticynxanda zoriulaad: The Statistics Division of the UN http://unstats.un.org/unsd/default.htm

Songuulyn yeronxii xoroo: http://www.nso.mn/index.php gaigiu ee.. avax um ni english deer bna. Ashgui gants ni ch gesen. Gexdee l mongolooroo bolon englisheer medeelel xangalttai bish.
Songuulyn Yeronxii xoroonixondoo zoriulaad: the Federal Election Commission of the US http://www.fec.gov/index.shtml

Za ene udaa ingeed duusgii daa. Nileen udaan bichlee. Yeronxiidoo deerxi minii bichsenees Bid erin zuuntaigaa xerxen xo’l niilen ALXAJ bgaadaa du’gnelt xiixed oilgomjtoi bizdee. “Deedes ni suudlaa oloxgui bol doodos ni guidlee oloxgui” gej. Xiix yostoi, u’lger jishee u’zuulex, uls orny maani nuur tsarai bolson to’ryn baiguullaguudyn maani web, taniltsuulga, mo’n ajil ni iimerxuu dutagdaltai bxad busad company, baiguullaguudyg sonirxood yaxav dee.

Bid ALXAA-aagaa taaruulaxaas o'mno SUUJ, MO’LXOJ surmaar !!!

(jich: net, web xariutsaj ajillaad xen negen tsalin avaad suuj bgaa daa. Ter xun bas bodmoor. Xiigeegiu gexgui, bas xiisen gexgui um. Ali esvel tsalindaa taaruulj xiisen um bolov uu daa. Xervee texnik, tonog to’xooromjuud, software, to’sov ni dutsan bol xariutssan darga, daamluud shat shatandaa bodmoor, said nar ni bodmoor, tiimee, Saixanbileg darga aa)


Gadaadynxan bidny tuxai: Welcome to the “Information Technology Landscape of Mongolia" web site created as part of the second year MBA course "Impacts of National Information Technology Environments on Business" of the Management of Global Information Technology (MOGIT) program at American University, in Washington D.C. by Daniel H. Park.